به گزارش ایرنا، تماشای دسته‌هایی از پرندگان مهاجر در آسمان و یا بازی و شنای آنها در آب‌ها، لانه سازی و تولید مثل در نیزارها و لابه لای درختچه‌های گز و شنیدن صدای پرندگان گوناگون تنها بخشی از مناظر زیبای حضور هرساله پرندگان مهاجر در سه تالاب بین المللی “آلاگل، آلماگل و آجی گل” نواحی شمالی گنبدکاووس بود که به احتمال زیاد امسال مردمان این نواحی و سایر شهرهای استان گلستان که برای تفریح و سیاحت و بعضا شکار به منطقه می‌آمدند، آنها را نخواهند دید.

تالاب‌های بین‌المللی “آلاگل، آجی‌گل و آلماگل” همزمان با برگزاری نخستین نشست پژوهشگران سازمان جهانی حفاظت از طبیعت در سال ۱۳۵۰ که در “رامسر” و با هدف صیانت از تالاب‌ها و حمایت بهتر از زیستمندانی که در این پهنه‌های آبی طبیعی زیست می‌کنند، تحت عنوان “کنوانسیون رامسر” به ثبت این سازمان جهانی رسیدند.

این سه تالاب بین المللی که در بخش “داشلی برون” شهرستان گنبدکاووس نزدیک به مرز ایران و ترکمنستان و در فاصله نزدیکی نسبت به هم واقع شدند در مجموع افزون بر ۳ هزار هکتار مساحت دارند که بزرگترین آنها آلاگل با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار،سپس آجی‌گل با ۳۲۰ هکتار و در نهایت آلماگل با ۲۰۷ هکتار است.

حداقل حجم آب تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس با عمق ۲ تا چهار متر و در شرایط عادی و بارش‌های مناسب بین ۸۰ تا ۸۵ میلیون مترمکعب است اما به سبب کم بارشی و خشکسالی در چند سال اخیر با بحران کم آبی مواجه شدند و به گفته رییس اداره حفاظت محیط زیست این شهرستان هم اکنون ۲ تالاب آلاگل و آجی گل خشک شدند و تالاب آلماگل هم کمتر از ۴۰۰ هزار مترمکعب آب دارد.

احمد احمدی افزود: خشک شدن ۲ تالاب و کم آبی شدید تالاب سوم و درصورت استمرار کم بارشی در سال جاری، حضور پرندگان مهاجر از مناطق سیبری به این پهنه‌های آبی و زمستان‌گذرانی آنها را با مشکل جدی مواجه خواهد کرد.

وی اضافه کرد: علاوه بر کاهش بارش‌های سالانه و استمرار خشکسالی، دما و تبخیر بالا در مناطق شمالی گنبدکاووس، سدسازی ها در مناطق بالادست رودخانه اترک به عنوان مهمترین منبع تامین آب سه تالاب بین‌المللی و تخصیص ناکافی حق‌آبه تالاب‌ها و برداشت آب برای آبزی پروری و کشاورزی از مهمترین دلائل کم آبی و خشک شدن سه تالاب‌ بین‌المللی این شهرستان است.

رییس اداره محیط زیست گنبدکاووس ادامه داد: در صورت تغییر مسیر و عدم حضور پرندگان مهاجر در سه تالاب‌ بین المللی این شهرستان، احتمال خارج شدن آنها از لیست کنوانسیون رامسر وجود دارد ضمن اینکه با خشک شدن این سه پهنه آبی جوامع محلی دچار آسیب و به احتمال زیاد سبب مهاجرت آنها خواهد شد.

احمدی، وقوع پدیده ریزگردها را از دیگر پیامدهای خشک شدن سه تالاب گنبدکاووس دانست و ادامه داد: مطالعات اختصاص حق آبه جدید به این تالاب‌ها توسط مراکز دانشگاهی برای ارائه به وزارت نیرو، در حال انجام است.

پرندگان مهاجری که هر سال به تالاب‌های گنبدکاووس می‌آیند

هرساله با آغاز فصل سرما در مناطق سردسیر سیبری مهاجرت پرندگان از این منطقه برای زمستان‌گذرانی در تالاب‌های بین‌المللی گنبدکاووس که از نخستین زیستگاه‌های آبی استان گلستان در میزبانی از این پرندگان هستند، شروع می‌شود و پیش‌قراول آنها نیز در دسته‌های کوچک و بزرگ گونه‌های “خوتکا و چنگر” به شمار می‌روند.

پس از این ۲ نوع پرنده مهاجر، دیگر گونه‌ها مانند انواع اردک‌ (سرسبز، سرحنایی، ارده‌ای، تاج‌دار و فیلوش)، پرستوها، آبچلیک‌ها، پلیکان، قو، غاز خاکستری، فلامینگو، حواصیل و باکلان به تناسب موقعیت آب و هوایی در فصل پاییز برای زمستان گذرانی وارد زیستگاه‌های آبی گنبدکاووس از جمله سه تالاب بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل می‌شوند.

گلستان ۲۲ زیستگاه مهم برای زمستان گذرانی پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی دارد که هشت مورد شامل سه تالاب بین المللی، دریاچه شور، آب بندان‌های آب گشت و اینچه برون و نیز سدهای دانشمند و گلستان در گنبدکاووس هر ساله میزبان حداقل ۱۰۰ هزار پرنده مهاجر و حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار پرندگان بومی هستند.

به گفته رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس، به سبب کم بارشی و خشکسالی در سال‌های اخیر و برداشت‌های بی رویه از آب تالاب‌های سه گانه برای مصارف کشاورزی و آبزی پروری جوامع محلی، شمار پرندگان مهاجر ورودی به زیستگاه‌های آبی این شهرستان طی یک دهه اخیر روند نزولی داشته است.

احمدی افزود: شمار پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی مهاجر که هر ساله به زیستگاه‌های آبی گنبدکاووس بویژه سه تالاب آلاگل، آجی گل و آلماگل می‌آیند از افزون بر ۱۰۰ هزار قطعه در سال‌های پرآبی درسال ۱۳۹۹ این رقم به ۴۰ هزار قطعه و در سال گذشته به ۲۰ هزار قطعه کاهش یافته است.

وی اضافه کرد: درسال جاری نیز هنوز خبری از ورود پردندگان مهاجر نیست و فقط چند گروه کوچک “خوتکا و چنگر” با جمعیت کل ۳۰۰ تا ۴۰۰ قطعه وارد شدند.

 اهمیت تالاب‌ها

تالاب‌ها بسترهای آبی ارزشمندی هستند که علاوه بر تامین امنیت مواد غذایی مورد نیاز بشر و سایر موجودات، نقش زیادی در ذخیره کربن مازاد اتمسفر ایفا می‌کنند و در جهان مجموع تالاب‌ها در ۴۲ تیپ طبقه بندی شده که از این تعداد ۴۱ نوع آن در سرزمین ایران وجود دارد.

مطابق داده‌های سازمان حفاظت محیط زیست از مجموع ۱۴۱ تالاب دارای ارزش اکولوژیکی شناسایی شده در سراسر کشور با وسعت بیش از سه میلیون هکتار، ۲۵ تالاب آن که در کنوانسیون رامسر نیز ثبت شدند با یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت دارای ارزش جهانی و چهار سایت نیز ذخیره‌گاه زیستکره هستند.

این حوضچه‌های آبی به طور معمول دی اکسیدکربن را توسط گیاهان جذب و آن‌ را تبدیل به مواد آلی می‌کنند و این باعث می‌شود تا گرمایش کره زمین کاهش یابد، همچنین می‌توانند شرایط آب و هوایی را در یک منطقه متعادل کنند و هیدرو اقلیم‌های خاصی را به وجود آورند که موجب بالا رفتن ارزش‌های زیستگاهی یک منطقه می‌شود.

اهمیت حفاظت از تالاب‌ها در جهان  به حدی است که طبق معاهده‌های بین المللی از این فضاهای طبیعی حفاظت می‌شود و پیمان نامه حفاظت از تالاب‌ها برای نخستین بار به میزبانی شهر رامسر استان مازندران و با حضور ۱۸ کشور جهان در دوم فوریه سال ۱۹۷۱ به امضا رسید.

راهکارهای حفاظت از تالاب‌ها در شرایط کم آبی

حفاظت و بهره‌برداری از تالاب‌ها با مشارکت جوامع محلی از رویکردهای مدیریت زیست بومی سازمان حفاظت محیط زیست است، جوامع محلی که زندگی و معیشت آنها به این پهنه‌های آبی گره خورده باید پیشگام صیانت از این حوضچه‌های طبیعی و حفظ حداقل آب مورد نیاز برای حیات آنها باشند.

مطابق نظر متولیان محیط زیست و کارشناسان این حوزه، رژیم آبی سه تالاب‌ آلاگل، آلماگل و آجی گل گنبدکاووس سیلابی است و آب مورد نیاز آن باید از محل بارش‌ها و سیلاب‌های فصلی بویژه در مناطق بالادست یعنی استان خراسان شمالی و سایر مناطق محدوده رودخانه اترک تامین شود.

براساس اطلاعات آماری سازمان هواشناسی متوسط بارندگی در نواحی شمالی گنبدکاووس که اقلیم خشک و بیابانی دارد، سالانه بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر است که در برخی سال‌های ترآبی این حجم بارش‌ بیشتر و در سال‌های کم بارشی، کمتر می‌شود، ضمن اینکه به سبب شرایط اقلیمی منطقه و گرمای بالای آن بالاخص در فصل تابستان، سطح رطوبت آن بین ۲۶ تا ۱۰۰ درصد و حجم تبخیر سالانه آن بین هزار و ۱۰۰ تا ۲ هزار میلی‌متر می‌رسد.

به گفته “منصور فرشاد” رییس اداره هواشناسی گنبدکاووس، میزان بارش باران در سال زراعی و آبی جاری یعنی از اول مهر تاکنون در نواحی شمالی این شهرستان ۱۶ میلی‌متر بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۳۶ درصد کمتر است.

حیات سه تالاب بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل واقع در نواحی شمالی گنبدکاووس بشدت وابسته به رهاورد آبی رودخانه اترک و میزان بارش‌ و سیلاب‌های احتمالی در مناطق بالادست در استان خراسان شمالی است.

رییس اداره محیط زیست گنبدکاووس معتقد است که رهاسازی به موقع آب سد شیرین دره بویژه در شرایط فعلی که سه تالاب‌ بین المللی این شهرستان با مشکل مواجه شدند و هدایت سیلاب‌های فصلی احتمالی مناطق بالادست برای آبگیری تالاب ها در حیات بخشیدن دوباره به این پهنه‌های آبی ضروری است.

احمدی گفت: شرکت آب منطقه‌ای گلستان می‌تواند با تغییر نگاه و اولویت دادن به تامین آب مورد نیاز سه تالاب بین المللی گنبدکاووس به جای آبزی پروری، به احیای دوباره این تالاب‌ها کمک کند ضمن اینکه این شرکت سال قبل حدود ۱۶ میلیون متر مکعب آب از تالاب‌های این شهرستان را برای آبزی‌ پروری مناطق پایین دست در حوزه جغرافیایی شهرستان آق‌قلا رها کرد.

وی اضافه کرد: در سال جاری هم سهمی از ۲ سیلاب ناشی از بارندگی‌های فصل بهار در منطقه به سه تالاب‌ گنبدکاووس اختصاص نیافت که نتیجه آن خشک شدن ۲ تالاب آلاگل و آجی گل و کم آبی شدید تالاب آلماگل است.

احمدی ادامه داد: درصورتی که آبرسانی مناسب به تالاب‌های گنبدکاووس صورت نگیرد، سلامتی انسان‌ها بر اثر بیماری‌های تنفسی و چشمی ناشی از ریزگردها تهدید خواهد شد.

معاون هماهنگی امور عمرانی فرماندار ویژه گنبدکاووس هم هشت آبان ماه جاری در کمیته زیست بومی و میزگرد علمی با موضوع احیای تالاب‌های گلستان که در دانشگاه دولتی این شهرستان برگزار شد، گفت که به سبب مدیریت‌ و روش‌های سنتی در گذشته اکنون شاهد خشک شدن این پهنه‌های آبی هستیم که برای نجات دوباره آنها باید نگرش نوین و علمی به آنها داشت.

عبدالحمید گوگلانی، سه تالاب بین‌المللی واقع در مناطق شمالی گنبدکاووس را نعمت الهی به مردم این منطقه، شهرستان و استان گلستان دانست و افزود: دانشگاه‌ها ظرفیت خوبی برای ارائه راهکارهای علمی و اجرایی جهت رفع مسائل و مشکلات جامعه در بخش‌های گوناگون از جمله مسائل مرتبط با محیط زیست دارند.

وی اضافه کرد: دانشگاه‌ها باید با نگاه نوین و علمی (تحقیق و پژوهش و انجام پایان‌نامه‌های مرتبط) به حفاظت از این پهنه‌های آبی در حال موت به دستگاه‌های کمک کنند.

گوگلانی ادامه داد: اصلاح الگوی کشت در مناطق مرزی و حاشیه تالاب‌ها، پیگیری حق آبه و تخصیص اعتبارات مناسب برای نگهداری و حفاظت از این پهنه‌های آبی از محل اعتبارات استانی و ملی و توجه به آموزش و فرهنگ‌سازی به جوامع محلی با استفاده از ظرفیت تشکل‌های مردم نهاد حوزه محیط زیست می‌تواند به احیای دوباره تالاب‌های سه‌گانه گنبدکاووس کمک کند.

همچنین عضو هیات علمی گروه شیلات دانشگاه گنبدکاووس گفت که تالاب‌ها به عنوان بخش اساسی اکوسیستم جهانی در پیشگیری یا کاهش شدت سیل، تغدیه سفره‌های آب زیرزمینی و فراهم کردن زیستگاه منحصر بفرد برای گیاهان و جانوران و دیگر خدمات و سودمندی‌ها از جمله حفظ کیفیت آب‌ها و دیگر خدماتی چون ذخیره سیلاب‌ها و کنترل فرسایش خاک نقش مهمی داشته و همچنین از عوامل موثر در حفظ تنوع چشم اندازها و از عناصر اصلی برای استراتژی حفاظت منطقه‌ای هستند.

محمد قلی‌زاده افزود: جوامع محلی از این تالاب‌ها در کشاورزی، دامداری، پرورش آبزیان و گردشگری استفاده می‌کنند و یکی از عوامل اصلی سکونتگاه این جوامع در منطقه وجود این تالاب‌ها است بنابراین به منظور توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی، حفاظت از این پهنه‌های آبی امری ضروری است.

وی اضافه کرد: در صورت خشک شدن تالاب‌ها از جمله سه تالاب بین المللی واقع در مناطق شمالی گنبدکاووس، تغییرات جدی بر زندگی اجتماعی و اقتصاد و درآمد اهالی روستاهای اطراف این تالاب‌ها رخ خواهد داد.

قلی زاده ادامه داد: تالاب‌ها از طریق ذخیره آب در فصل مرطوب و رهاسازی آن در فصل خشک در معیشت جوامع روستایی نقش ایفا می‌کنند بدین ترتیب در نواحی نیمه خشک در طول سال فرصت‌هایی برای پرورش محصولات کشاورزی و در نتیجه بهبود امنیت غذایی و درآمد آنها فراهم می‌شود.

این عضو هیات علمی گروه شیلات دانشگاه گنبدکاووس پیشنهاد داد تا با ایجاد مناطق حفاظتی جدید و ارتقای سطح حفاظتی مناطق موجود توسط اداره کل حفاظت محیط زیست گلستان به حفظ تالاب‌ها و تنوع زیستی آنها کمک زیادی خواهد شد ضمن اینکه باید از برداشت بی رویه آب تالاب‌ها برای  مصارف کشاورزی و دامپروری و نیز حفر چاه در حریم این پهنه‌های آبی با انجام فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی جلوگیری شود.